Page 125 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 7. Sayı

SELÇUKLU’DAN OSMANLI’YA BİR KİTABIN SERÜVENİ:
URMEVÎ’NİN METÂLİU’L-ENVÂR’I

FÂTİH SULTAN MEHMED DÖNEMİ

İÇİN NE İFADE EDER?

İBRAHİM HALİL AYTEN

Aristo’dan sonra klasik Yunan felsefesinin büyük bir etki yaratan, yukarıda zikredilen
İslam dünyasına intikaliyle birlikte mantık altı ana mantık metni elbette ki içinde
geleneği Fârâbî ve İbn Sînâ’nın telifleriyle bulunduğu coğrafyanın dinamiklerinden
İslam düşüncesi ve biliminin ayrılmaz bir bağımsız olarak ortaya çıkmamıştır.
parçası haline gelmiş; Gazzâlî (ö. 505/1111) Dolayısıyla zuhur ettiği ilmi havzaların
ve Fahreddin er-Râzî (606/1209) ile birlikte etkisi ve katkısı göz ardı edilmeden, tarihi
dini ilimlerde de yer bulmuştur. VI/XIII. arka planı da görmeye çalışmak büyük
yüzyıldan itibaren kaleme alınan eserlerle önem taşımaktadır. Buna göre Hûnecî,
mantık ilmi, telif çalışmaları yönüyle “metin- Eyyûbîler’in hakimiyetinde bulunan
şerh” türünün güçlü şekilde devam ettiği Kahire şehrinde Mısır coğrafyasında varlık
bir döneme evrilmiştir. Bu dönem öncekiler göstermiş; Esîrüddin el-Ebherî ise Irak’ta
üzerine kurucu “şerh”leri ortaya çıkarırken (Musul, Erbil, Bağdat), İlhanlı Devleti
aynı zamanda sonrakileri etkileyecek ve sınırlarındaki Horasan ve Merağa’da
yeni damarlar inşa edecek “metin”lerin etkinlik göstermiştir. Nasîrüddin et-Tûsî ve
de yazımıyla ön plana çıkmıştır. Özellikle Necmeddin el-Kâtibî yaptığı çalışmalar ve
Hûnecî’nin (ö. 646/1249) el-Cumel’i ve el- devlet görevleriyle İlhanlı Devleti’nde çok
Mûcez’i, Esîrüddin Ebherî’nin (ö. 663/1264) etkin bilginler arasında yer almıştır. Urmevî
el-Îsâgûcî’si, Nasîrüddin et-Tûsî’nin özellikle tahsil ve tedris dönemlerinde
(ö. 672/1274), et-Tecrîd fî ilmi’l-mantık’ı, Kahire, Şam ve Musul çevresinde hatırı
Necmeddin el-Kâtibî el-Kazvînî’nin (ö. sayılır alimler arasında yer almış, ancak
675/1277) er-Risâletü’ş-Şemsiyye fî’l-kavâidi’l- şöhretinin zirvesine Anadolu Selçuklu
mantikiyye’si, Sirâceddin Urmevî’nin (ö. Devleti topraklarında, Konya’da iken
682/1283) Metâliu’l-envâr’ının mantık bölümü ulaşmıştır. 1
bu devrin hatta sonraki devirlerin de en Sirâceddin Urmevî, Sadreddin Konevî ile
önemli mantık metinleri olmuştur. Özellikle birlikte Anadolu Selçuklu Devleti’nin üst
pedagojik cihetle çağlar ötesine öylesine düzey ilmiye rütbesinde görev alarak felsefî

1 Bu konuda bazı mülahazalar için ayrıca bkz. Ahmet Kayacık, “Osmanlı Medreselerinde Mantık Eğitimi Üzerine”, İslamiyat
2/4 (1999): 111-121; İbrahim Halil Ayten, “İlhanlılar’dan Osmanlı’ya: er-Risâletü’ş-Şemsiyye Geleneği ve Osmanlı’da Şemsiyye
Okumaları”, Osmanlı’da İlm-i Mantık ve Münazara, ed. Mehmet Özturan, Yusuf Daşdemir (İstanbul: İSAR Yayınları, 2022), 55-170.

123