Page 127 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 7. Sayı

8/14 9/15 10/16 11/17 12/18 13/19 14/20
yy. yy. yy. yy. yy. yy. yy. ??? Toplam

Şerhu’l-Metâli 6 2 4 - - - - 1 13
Tercüme-i Metâli - 1 - - - - - - 1
Nazmü’l-Metâli 1 - - - - - - - 1

Toplam 7 3 4 0 0 0 0 0 15
Tablo 1: Metâliu’l-envâr üzerine yapılan şerh ve çeviriler.

şeklinde iki bölüme; “ikinci taraf” ise doğrudan Metâliu’l-envâr üzerine çeşitli
“umûru âmme”, “cevher ve arazlar” ve “ilm-i yüzyıllarda 16 telif ve tercüme kaleme
ilâhî” bölümlerine ayrılmıştır. Kendi içinde alınmıştır. Bunlar arasında en büyük pay
özgün bir gelenek oluşturan Metâli’nin şerhlere aittir. Rükneddin el-Esterâbâdî,
özellikle mantık kısmı oldukça rağbet Bedreddin et-Tüsterî, Şemseddin el-
görmüş ve başta Kutbüddin er-Râzî olmak İsfahânî, Kutbüddin er-Râzî, Seyfeddin el-
üzere birçok müellif tarafından şerh ve Ebherî, Alâüddin Ali et-Tûsî, Musannifek,
haşiye çalışmasına konu edilmiştir. Hüseyin el-Erdebîlî, Sıdkî el-Esterâbâdî,
Metâli’nin ilk şerhlerinden Şemseddin Nâsirüddin Ali b. Nâsır el-Hicâzî’nin
Mahmud el-İsfahânî’nin (ö. 749/1349) çalışmaları bunların arasındadır. Burada
Tenvîru’l-Metâli adlı eseri hicrî 718’den önce dikkat çekici durum, şerhlerin VIII/XIV.
tamamlanmış, Nizâmü’l-milleti ve’d-dîn ve IX/XV. asırlarda yoğunlaşmasıdır. Bu
Celâlü’l-İslâm ve’l-müslimîn kaydıyla anılan anlamda VIII/XIV. ve IX/XV.asırları
bir kadıya ithaf edilmiştir. Eserin en meşhur Metâli literatürü tarihinde “şerhler dönemi”
şârihlerinden Kutbüddin er-Râzî, Levâmiu’l- olarak tanımlamak yanlış olmayacaktır. X/
esrâr adlı şerhini Tebriz’de el-Gazâniyye XVI. asırdan sonra ise şerh yazım faaliyeti
Medresesi’nde (Şenb-i Gazân) hicrî 728 aktifliğini düşürmüştür.
tarihinde tamamlamış ve eseri İlhanlı Bunun nedenlerine dair kesin yargıda
vezirlerinden Gıyaseddin Muhammed b. bulunmak doğru olmamakla birlikte
Reşidüddin Fazlullah’a ithaf etmiştir. makul yorumlar yapmak mümkündür.
Özellikle Kutbüddin er-Râzî şerhi ve
Araştırmalarımız neticesinde farklı
ülkelerdeki yazma eser kütüphanelerinde Cürcânî haşiyesi üzerine gelişen çalışmalar
yer alan nüshalar ve bibliyografik eserler dikkate alındığında, ilim erbabının ilgisinin
taranarak Metâliu’l-envâr üzerine gelişen doğrudan Metâliu’l-envâr’dan daha ziyade
telif çalışmaları tespit edilmiş ve akabinde bu eserlere kaydığı ifade edilebilir. Bu
de bunlar dönemsel olarak tasnif edilmiştir. husus ilgili şerh ve haşiye üzerine gelişen
Aşağıdaki tabloda görüleceği üzere literatürün verileri işlenirken incelenecektir.

125