Page 226 - Dârülmülk Konya Dergisi 2024 5. Sayı

Varlık Mertebeleri

Merâtib-i Vücûd (Varlık Mertebeleri), Vahdet-i
Vücûd düşüncesinin üzerine binâ edildiği en
temel esastır. Bu mesele bilinmeksizin İbnü’l-
Arabî ekolünün Hakk’ın varlığı, âlemin ve
insanın yaratılışı, vahdet ve kesret ilişkisine
dair düşünceleri anlaşılamaz. Zira vahdet-i
vücûd, tek varlığın farklı mertebelerde
ta’ayyün ve tecellî etmesi ilkesinden hareketle
âlemdeki görülür çokluğu açıklamayı
hedefler. Mertebeler zihnî ayırımlara göre
2
belirlenmiştir ve herhangi bir dış gerçekliğe
sahip değildir. İkiden kırka hatta yüze kadar
uzanan sayılarındaki değişkenlik de bundan
kaynaklanmaktadır. Burada sözü edilen şey,
Harezmî’nin şerhinde, Konevî’nin sadece
Fütûhât-ı Mekkiyye, aslında Ahad olan Vücûd’un, mertebe mertebe
TİEM env.1845_034 İ‘câzü’l-beyân adlı eseri zikredilmektedir. Fâtiha tenezzül edince bizim açımızdan açılması
Sûresi’ni tefsir etmek amacıyla yazılan bu eser ve çoğalmış gibi olmasıdır. Bundan dolayı
Konevî’nin en hacimli kitabıdır. Bundan dolayı biz de bu mertebeleri izah ederken dilde
da onun diğer bütün eserlerinde ele aldığı belli birtakım sınıflandırmalar yapmak zorunda
başlı konulara dair fikirlerini içermektedir. 1 kalırız. Ancak bu tertip keşfe göredir ve
Harezmî’nin “varlık mertebeleri”, “ilâhî isim ve zamanlama ile hiçbir münasebeti yoktur. Bir
3
sıfatların insan üzerindeki tesirleri” ve “Allah ile diğer husus da mertebeler sayıca ne kadar çok
insan arasındaki iki irtibat tarzı” gibi mevzularda olursa olsun ana mertebeler ikidir. İlki, birlik
Sadreddin-i Konevî’den etkilendiği, hatta mertebeleridir. Bunlar yedili taksime göre “Lâ-
bazen isim belirtmeden doğrudan ondan Ta‘ayyün, Ta‘ayyün-i Evvel ve Ta‘ayyün-i Sânî”
alıntılar yaptığı görülmektedir. Bu yazıda, mertebelerine karşılık gelir. İkincisi ise “Ervâh,
mezkûr meseleler etrafında, Konevî’nin söz Misâl ve Şehâdet” mertebelerinin teşkil ettiği
konusu şerh üzerindeki tesirlerine değinilecek çokluk mertebeleridir. Bunlar ilk mertebelerin
ve Ekberî düşüncenin yalnızca Osmanlı nedenleri ve sonuçları olarak düşünülebilir. 4
Mesnevî şârihlerini değil, diğer coğrafyalarda
ve farklı dillerde şerhler yazan kişiler Harezmî, şerhine yazdığı girişin bazı
üzerinde de nasıl bir etkide bulunduğunun bölümlerinde ilâhî hazretleri ve âlem
bir örneği sunulacaktır. Şimdi üç ana başlık tasniflerini ele alır. Konuya öncelikle “Hazret-i
altında Sadreddin-i Konevî’nin Mesnevî şârihi Hüviyyet ve Hazret-i Ahadiyyet” diye ikili bir
Harezmî’ye olan etkilerine değinebiliriz: tasnifle başlar. Ona göre Hazret-i Hüviyyet,

1 Sadreddin Konevî, Fâtiha Suresi Tefsiri, çev. Ekrem Demirli, İz Yay., İstanbul 2002, s. 14.
2 İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem, çeviri ve şerh: Ekrem Demirli, Kabalcı Yay., İstanbul 2006, s. 424.
3 M. Erol Kılıç, Şeyh-i Ekber, İbn Arabî Düşüncesine Giriş, Sufi Yay., İstanbul 2010, s. 267-270.
4 İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem, çeviri ve şerh: Ekrem Demirli, s. 514-515.

224