Page 64 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 7. Sayı

Kelamda atomcu teori, fiziki varlıkların
yapısını ve işleyişini izah etmenin dışında
ahiret ahvaline dair ölüm, kıyamet ve dirilme
gibi mevzuları açıklamak için de kullanıldı.
Kelamcılar nefsanî haşri savunan filozoflara
karşı yeniden dirilişin cismanî olduğunu da
bu teori çerçevesinde ele aldılar. Ancak onlar,
diriltilen şeyin cismin tamamı mı yoksa asıl
cüzleri mi olduğu hususunda ihtilaf ettiler.
Bunun gibi yok olan bir şeyin aynen iâde
edilip edilmeyeceği, iâdenin ayrılan cüzlerin
tümüyle olup olmadığı, iâdenin yeni bir inşa
olup olmadığı ve bu olayda önceki inşanın
dikkate alınıp alınmadığı gibi hususlar da
tartışıldı. Bu tartışmalar Fahreddin er-Râzî
(ö. 606/1210) ile Seyfeddin Âmidî (ö. 631/1233)
Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-
Cürcânî, Library of ve Sa‘düddin Teftâzânî gibi müelliflerde
Congress MS. 6992, ayrıntılı biçimde görülebilir. Nitekim Âmidî,
mıklep ahiret hayatının maddî olduğunda pek çok
naklî delil olduğunu belirtir, dirilişin (iâde) ise
yok edildikten sonra var etme ya da ayrılan
parçaların birleşmesi şeklinde mi olduğunda
üzerine nasıl bina edildiğini açık biçimde anlaşmazlık olduğunu kaydeder. Akabinde
göstermektedir. Dirilişin cevher ve araz naslardan hareketle iki durumun da imkân
üzerinden oluşumunu ekollere göre tartışan el- dahilinde bulunduğunu belirtir, atomcu
İrşâd, tek bir teorinin fizik ve metafizikte nasıl teorinin imkânları içinde karşıt delilleri
kullanıldığını, dahası fizikten metafiziğe nasıl çürütür ve cismanî haşre dair görüşünü
geçildiğini göstermesi bakımından ilginçtir. ispatlar. 2
Cüveynî fikrini açıkça ifade etmese de, gerek
arazların iâdesi görüşünü savunan Eş‘arî ve
Mu‘tezilî tarafları eleştirisinden gerekse de Urmevî’nin Meâd Teorisi
iâde edilen varlığın, bir öncekinin aynısı ve Urmevî konuya yok olan bir şeyin iâde
benzeri olması gerektiğine dair vurgusundan, edilmesinin vaki olduğunu belirterek
onun, cevherlerin ya da cevher-arazdan girmektedir. Zira Eş‘arî tanrı ve evren
müteşekkil varlığını iâdesini kabul ettiği tasavvuru bakımından aksine bir delil
sonucuna varabiliriz. 1 olmadıkça her şey ilahi kudret açısından
mümkündür. Allah dışındaki varlıklar olan;

1 Cüveynî, Kitâbü’l-İrşâd, thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ (Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1369/1950), 371-374.
2 Seyfeddin el-Âmidî, Ebkâru’l-efkâr fî usûlid-dîn, th. Ahmed Muhammed el-Mehdî (Kahire: Matbaatü Dârü’l-Kütübü’l-Vesâiki’l-Kav-
miyye, 1434/2004), 261-273.Ayrıca bk. Teftâzânî, Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahman Umeyre (Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1989), 88-92.

62