Page 97 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 7. Sayı

somut fizikî varlıklar konusunda diğer Hassas Ayar Delili/Nizam
kelamcılarla hemfikirdir. Ancak bir farkla
ki, Urmevî’ninde içinde yer aldığı müteahhîr Hikmet, inâyet, ihkâm ve itkân delili olarak
kelamcıların söz konusu hudûsu değişim tabir edilen nizam delili, evrendeki hassas
ve dönüşümden daha çok onu imkânla ayardan hareketle Allah’ın varlığını ispat
birleştirerek ispatlarını görmekteyiz. 10 etmeye dayanan bir istidlal yöntemidir. Bu
delile göre evrende var olan olağanüstü düzen
ve hassas ayar kendiliğinden veya şuursuz
III) Fıtrat bir madde tarafından icat edilmemiştir.
Allah’ın varlığını ve sıfatlarını inceleyen
Yaratma anlamına gelen fıtrat delili, ilâhî bir geleneğin sahibi olarak kelamcılar,
varlığın aklî ve psikolojik olarak insana erken dönemden itibaren bu delile önem
kodlandığını ifade etmektedir. Onun vermişlerdir. Çünkü bu kanıtlama tarzı
odak noktası ise yaratıcıya dair bilginin birçok risalede ele alındığı ve Allah’ın
zorunlu olduğu ve akıl yürütmeye ihtiyaç varlığına dair eserlerin farklı yerlerinde konu
duymadığıdır. Kur’an’da özellikle bunu edindiği gibi Gazzâlî (ö. 505/1111) gibi bazı
ifade eden ayetler vardır. O da insanın zor büyük düşünürler, konuya müstakil eserler de
durumlarda insanın Allah’a sığınmasıdır kaleme almışlardır. Onun konuya hasrettiği
(el-İsra, 17/67; Lokmân 31/32). Urmevî, el-Hikme fî mahlûkâtillahi azze ve celle isimli
genel olarak Allah’ın varlığı konusunda dile eserinde birçok bilim dallarını ilgilendiren
getirdiğimiz imkân ve hudûs gibi öncüllere hususlara yer verilmiştir. Kelamcılarbir
12
dayalı aklî temellendirmeyi esas alırken; taraftan bu delili Allah’ın varlığına dair güçlü
bazı yerlerde ise bu konuda insan fıtratına bir delil olarakkullanırken; diğer taraftan ise
da değinmektedir. Özellikle acı, zorluk ve âlemdeki düzenin hangi şekilde Allah’a nasıl
meşakkat durumlarında insanın Allah’a delâlet ettiğini, kötü ya da nizamsız görünen
yönelmesini, fıtratın Allah’ın varlığına açık bir unsurların nasıl yorumlanması gerektiğini
delili olarak sunmaktadır. Onun bu konudaki tartışmışlardır. 13
ifadeleri şöyledir:
Bu argümantasyon biçiminin temel kaynağı
Bizden birisi bir sıkıntı, acı veya musibete Kur’ân’dır. Çünkü Kur’ân’da insan, evren,
maruz kaldığında, o esnada bir yakarış ve yeryüzü ve gökyüzündeki hassas düzene
perişanlık içinde zorunlu varlığa ve yaratıcıya ve ayara işaret edilerek Allah’ın varlığına
sığınmaktadır. Bu da zorunlu varlığa, O’nun gidilmektedir (el-Furkân 25/2; Mülk 67/3;
musibeti, belayı, acıyı ve meşakkati ortadan Rahman 55/5-7; el-Enbiya 21/33; Yâsîn
kaldırmaya kadir olduğuna ve bunu bildiğine 36/40; el-Mü’minun 23/36; el-Kamer 54/49;
dair açık bir delildir. Bu durum Kur’an’da birçok Taha 20/50) İhkâmı «bir şeyin kendisinden
yerde zikredilmiştir. 11 beklenen faydaya uygun olması» şeklinde

10 Urmevî, Lübâb, 101-104.
11 Sirâceddîn Urmevî, Letâifü’l-hikme,nşr. Gulâm Hüseyin Yusûfî (İran: İntişârat-ı Binyâdi ve Ferhenkiİrân, Tahran 1340), 49.
12 Bekir Topaloğlu, “Allah”, TDV İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1989), II, 476.
13 Baysal, Râzî ile Birlikte Râzî’ye Muhalefet, 290-294.

95