Page 98 - Dârülmülk Konya Dergisi 2025 7. Sayı

tanımlayan Râzî, sadece Kur’ân’ın değil; benzerdir. Dışarıdan bir müdahale olmadığı
diğer ilâhî kitapların da bu delillerle dolu takdirde birisi için geçerli olan hükmün
olduğunu belirtmektedir. Aynı zamanda diğeri hakkında da geçerli olması gerekir.
bu delilin soyut aklî delillerden daha etkili Buna İslam felsefesi ve kelam geleneğinde
olduğunu, insanın bütün farklı hallerinde “temasülü’l-ecsâm” (cisimlerin mahiyet
onunla ilişki kurabileceğini, daha doğru ortaklığı) denilmektedir. Böyle olmasına
ve güçlü olduğunu, derin felsefî ve kelamî rağmen gezegenlerin yüzey, boyut ve diğer
kavramları gerektirmediğini, daha sade ve özelliklerde birbirinden farklı olması,
anlaşılır olduğunu düşünmektedir. 14 kadir, âlim, hakîm ve rahîm olan bir ilkenin
varlığıyla açıklanır ki bu ilke, yüce Allah’tır.
Urmevî, âlemdeki varlıkların Allah’a
delâletini incelerken, Letâif isimli eserinde Buradaki argümanın temel dayanağı,
evrendeki düzenin hangi şekilde O’na evrendeki değişim ve dönüşümün bizzat
delalet ettiğine değinmektedir. Bu konuda nesnelerden kaynaklanmamasıdır. Aksi
tikel nesneler ve olaylar üzerinden Allah’ın takdirde gezegenlerin mahiyet ortaklığı,
kudreti ile ilgili farklı temellendirmeler onları aynı oranlara ve özelliklere sahip
15
yapmaktadır. Evrende meydana gelen birçok kılardı.
tikel örnekteki düzen, uyum ve hassas Urmevî, göksel varlıklardaki hassas ayarın
ayara işaret eden Urmevî, bunun ancak ilâhî Allah’ın varlığına delalet ettiğini savunurken,
iradenin müdahalesiyle mümkün olduğunu güneşin yeri ve hareketi, gece-gündüz
savunmaktadır. Urmevî’nin Letâif adlı döngüsü ve mevsimler gibi doğal olguların
eserinde, insan, gökyüzü, yıldızlar, güneş tamamının bir hikmet ve kudret sahibi
ve doğa olayları gibi varlıkların Allah’a tarafından düzenlendiğini ifade etmektedir.
Şöyle ki, her gezegenin belirli bir yörüngesi
nasıl delil teşkil ettiği detaylı bir şekilde olup o yörüngede yer edinmektedir. Her
açıklanmaktadır. yıldız ve gezegen, hikmet ve maslahat gereği
belirli bir zaman diliminde dönmektedir.
Örneğin; ay bir ayda, güneş bir yılda, Jüpiter
I) Göksel Varlıklar 12 yılda, Satürn 30 yılda ve sekizinci gezegen

Urmevî’nin evrendeki hassas ayara dikkat ise 1031 günde dönüşünü tamamlamaktadır.
çektiği fenomenlerin başında göksel varlıklar Bu da ancak âlim, hakîm, kadir ve yaratıcı
gelmektedir. Bu açıdan göksel cisimlerin bir varlığın belirlemesiyle mümkündür.
Devamında Urmevî, söz konusu
yörüngeleri, hareket hızları ve özelliklerinin temellendirmede yıldızlar ve gezegenlerin
ilahi kudreti gösterdiğini savunmaktadır. konumları, ışıkları, renkleri ve hızlarıyla ilgili
Şöyle ki; her gezegenin belirli bir ölçüsü çıkarımlarda bulunmaktadır. Buna göre her
bulunmaktadır. Yıldızlar bu gezegenlerde yer gök cisminin kendine özgü bir yeri, ışığı,
edinmektedir. Her gezegenin biri dış, diğeri rengi ve hızı vardır. Bu da belirleyici bir
iç olmak üzere iki yüzeyi bulunmaktadır. iradenin varlığını zorunlu kılmaktadır. Bu
Gezegenlerin parçaları, mahiyet bakımından konuda özellikle gök cisimlerinin hızları ile

14 Fahreddin er-Râzî, el-Metâlibü’l-‘âliyyemine’l-‘ilmi’l-ilâhî, thk. Ahmed Hicâzî es-Sakâ (Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1987), I, 216, 217.
15 Urmevî, Letâif, 62-66.

96